Diaspora żydowska w Azerbejdżanie

Wprowadzenie

Historia Żydów w Azerbejdżanie sięga VI wieku przed naszą erą i jest związana z perskim podbojem Babilonu. Wśród jeńców byli m.in. Żydzi, którzy otrzymali w starożytnej Persji szansę na rozwój i działalność w strukturach państwowych. Zajmowali wysokie stanowiska urzędnicze, a aramejski w zapisie semickim miał status drugiego języka urzędowego państwa. Spora część Żydów zajęła się działalnością kupiecką, a ich autonomia była szeroka do takiego stopnia, że nawet system prawny był oddzielny obok perskiego.

Również podboje arabskie VII i VIII wieku nie zmniejszyły żydowskiej autonomii w Persji. Diaspora żyła w rozproszeniu, skupiona głównie w większych ośrodkach miejskich. Kolejny ślad obecności Żydów w Azerbejdżanie pochodzi z XII wieku, kiedy to Beniamin z Toledo podaje, iż na terytorium tego kraju znajdowało się tysiąc synagog.

Otwarcie koszernej restauracji w Azerbejdżanie, źródło: https://fjc-fsu.org/history-first-kosher-restaurant-opens-in-baku-azerbaijan/

Późniejsze dzieje kaukaskich Żydów są naznaczone prześladowaniami, wygnaniem i przymusową konwersją na islam. Miało to miejsce na początku XVII wieku, kiedy w związku z wojną Persji z Turcją, szach przymusowo przesiedlił ludność żydowską w głąb Persji i nakazał zmianę religii na islam. Również walki plemion kaukaskich były przyczyną dla konwersji religijnej. Na Kaukazie wiele miejscowości nosi typowo żydowskie nazwy, istnieją także teorie mówiące o pochodzeniu niektórych narodów regionu od Żydów.

Gdy w 1918 roku powstała Azerbejdżańska Republika Demokratyczna, przedstawiciele mniejszości żydowskiej byli obecni w parlamencie oraz rządzie (np. ministrem zdrowia był Jewsej Gindes) i ukazywały się żydowskie periodyki. W Azerbejdżanie nigdy nie miał miejsca ani jeden pogrom żydowski, a zjawisko antysemityzmu nie jest spotykane.

Żydzi azerbejdżańscy, źródło: https://www.timesofisrael.com/a-glimpse-into-azerbaijans-hidden-all-jewish-town/

Po rewolucji październikowej 1917 roku i uzyskaniu przez Azerbejdżan niepodległości, bakińscy Żydzi zasiadali na eksponowanych stanowiskach w kraju i mogli cieszyć się prawami równymi z resztą mieszkańców. Po zajęciu Kaukazu przez sowiecką Rosję wszelka działalność kulturowa żydowska stopniowo zanikała, jednak lewostronna partia nadal działała. Pod koniec lat 30. XX wieku zamknięto szkoły z hebrajskim językiem wykładowym, synagogi i żydowskie centra kulturowe.

W Azerbejdżanie ludność żydowska dzieli się na trzy grupy: górskich, aszkenazyjskich i gruzińskich. Dzielą ich nie tylko języki, jakimi się posługują, ale także czas przybycia na azerbejdżańskie ziemie. Potomkowie tych, którzy przybyli w czasach starożytnej Persji, to Żydzi górscy. Obecność Żydów gruzińskich wiąże się ze zmianami terytorialnymi w XX wieku, aszkenazyjskich zaś – z migracją XIX wieku.

Żydzi górscy

Masowe osiedlanie się tej grupy w Azerbejdżanie miało miejsce w XVIII wieku, jednak jej przedstawiciele byli obecni na terytorium dzisiejszego Azerbejdżanu znacznie dawniej. Obecnie przedstawicieli Żydów górskich jest około 7 tysięcy i mieszkają oni głównie w Baku, Krasnoj Słobodzie, mniejsze grupy zaś w Sumgaicie i Oguzie. To najstarsza żydowska wspólnota w tym kraju. Biorą aktywny udział w życiu politycznym państwa, włączając w to kontakty z prezydentem Alijewem, jak i w polityce zagranicznej, utrzymując więzi z Izraelem i krajami europejskimi. Pielęgnują swoją kulturę i zwyczaje religijne, posiadają własne szkoły oraz przedszkola, a także 5 czynnych synagog i 2 mykwy.

Żydzi górscy, źródło: https://www.reddit.com/r/Judaism/comments/hywyo3/mountain_jews_delegation_from_derbent_in_vienna/

Krasnaja Słoboda (okolice miasta Guba) jest nazywana kaukaską Jerozolimą. Pierwsze ślady osadnictwa żydowskiego w okolicach tego miasta datuje się na 2300 lat wstecz. Byli to Żydzi prześladowani przez ówczesną Persję, szukający schronienia w wysokich górach Kaukazu, nie tylko na terenie Azerbejdżanu, ale także Dagestanu i pogranicza gruzińsko-rosyjskiego. W miejscowości położonej u stóp najwyższego szczytu Azerbejdżanu od ponad dwóch tysięcy lat znajdowali schronienie przed prześladowaniami ze strony najpierw czcicieli ognia (zoroastrian), a potem muzułmanów. W spokojniejszych czasach zdecydowali się zejść z wysokich gór w doliny i zaczęli zakładać swoje wioski i miejscowości. Niektóre źródła podają jednak, że są to potomkowie nie Izraelitów, a zoroastrian, którzy zmienili swoją religię z kultu ognia przechodząc na judaizm.

Źródło: https://www.flickr.com/photos/camelkw/42003461935

Żydzi górscy określają się mianem dżuuru, zaś ich język to dżuarit. Jest to oparta w głównej mierze na farsi mieszkanka aramejskiego i starego hebrajskiego. Imiona ulegają niewielkim zmianom fonetycznym, np. Mosze – Miszi. Biegle władają azerbejdżańskim i starym hebrajskim. W Gubie niegdyś było ponad 10 synagog, każda należała do Żydów wygnanych z innej części terytorium Persji, były one świątyniami rodzinnymi. W 1937 roku Sowieci zamknęli synagogi i zmienili ich przeznaczenie na magazyny, restauracje, zakłady pracy itd. Towarzyszyły temu aresztowania rabinów, którzy zostali albo rozstrzelani, albo wywiezieni na Syberię. Do czasów współczesnych przetrwało zaledwie sześć świątyń, najstarsza ma 140 lat.

Jednym z wybitnych przedstawicieli Żydów górskich jest biznesmen God Nisanow, jeden z najbogatszych moskwian, właściciel wielu nieruchomości w stolicy Rosji. Drugi to również biznesmen działający w Rosji, a obecnie przebywający w Czarnogórze - Telman Ismaiłow.

Telman Ismaiłow, źródło: https://twitter.com/IsmailovTelman

Żydzi aszkenazyjscy

Żydzi aszkenazyjscy pojawili się w Azerbejdżanie w XIX wieku i osiedlali się głównie w przeżywającym boom naftowy Baku. Ich migracja była związana z czynnikami ekonomicznymi i działa się najczęściej wewnątrz Imperium Rosyjskiego. Ich potomkowie często nie władają hebrajskim czy jidysz - posługują się w kontaktach codziennych azerbejdżańskim, rosyjskim i angielskim.

Pierwsze przybycie Żydów aszkenazyjskich na ziemie azerbejdżańskie datuje się na 1832 rok i w ciągu następnych dekad ich liczba powoli wzrastała - w 1891 było ich 391 (tak górskich, jak aszkenazyjskich), a sześć lat później już 2340, z czego znamienitą większość stanowili aszkenazi. Na początku XX wieku w Baku, które było głównym celem migracyjnym, zaczynają powstawać synagogi i centra oświatowe, a przedstawiciele diaspory biorą czynny udział w życiu intelektualnym miasta i stanowią coraz większy odsetek prawników oraz lekarzy, zajmują wysokie stanowiska tak w prywatnych przedsiębiorstwach, jak i administracji lokalnej.

Napływ Żydów aszkenazyjskich do Baku nie ustaje, a grupa syjonistów w 1905 roku założyła swoją partię polityczną. Główną jej siłę stanowili ci, którzy uciekali przed antysemickimi pogromami z innych części Imperium Rosyjskiego.

Bakińska synagoga, źródło: https://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g293934-d13431342-Reviews-Synagogue_of_the_Ashkenazi_Jews-Baku_Absheron_Region.html

Wielu wybitnych Żydów z Azerbejdżanu to właśnie żydzi aszkenazyjscy. Jednym z nich jest najlepszy w historii szachista - Garri Kasparow, którego prawdziwe nazwisko brzmi Weinstein. Kolejnym jest lekarz Gawrił Ilizarow, którego matka była aszkenazyjska, a ojciec górski. Trzeci to laureat nagrody Nobla w dziedzinie fizyki – Lew Landau, syn bakińskiego inżyniera naftowego.

Żydzi gruzińscy

Migracja Żydów gruzińskich do Azerbejdżanu związana jest ze zmianą prawa rolnego, która miała miejsce w 1864 roku. Większość stanowili drobni rzemieślnicy oraz handlarze, a ich głównym celem było rozwijające się Baku. Rodziny przeprowadzały się z Gori, Batumi, Achalkalaki i Tbilisi, by nad brzegiem Morza Kaspijskiego poświęcać się handlowi oraz zdobywaniu wykształcenia, co przed 1864 roku w Gruzji było im uniemożliwione.

Źródło: https://www.jewish-museum.ru/en/research-center/research-groups/jews-in-georgia-on-the-threshold-of-the-collapse-of-the-ussr/

Przełom XIX i XX wieku to rozwój bakińskiej społeczności Żydów gruzińskich. Zajmowali oni coraz wyższe stanowiska, zdobywali wykształcenie, zakładali placówki edukacyjne i pomocowe w mieście. Posługiwali się, oprócz hebrajskiego, językiem gruzińskim. Budowali synagogi – jedna z nich została 20 lat temu odrestaurowana, brali aktywny udział w życiu ekonomicznym kraju.

Do znanych przedstawicieli tej grupy należą głównie artyści: Michaił Lezgiszwili (nardoowy artysta AzSRR), Benni Camalaszwili (narodowy artysta Azerbejdżanu); naukowcy: D. Eligułaszwili (wiceprzewodniczący Azerbejdżańskiej Akademii Nauk), A. Moszaszwili (doktor nauk geologiczno-mineralnych); sportowcy: B. Cchwiraszwili (bokser), M. Palagaszwili (sporty walki) czy bracia Dawidaszwili (piłkarze). Obecnie w Baku mieszka 35 rodzin gruzińskich Żydów, którzy pielęgnują swoje tradycje, mimo iż często nie znają, z której części Gruzji pochodzą - jest to spowodowane systemem ewidencyjnym imperialnej Rosji, gdzie w rubryce “narodowość” wpisywano jedynie żydowską, bez podziału na górskich, aszkenazyjskich i gruzińskich.

Interesującym faktem jest sposób, w jaki tworzono nazwiska Żydów gruzińskich - mają one charakterystyczną dla wschodniej Gruzji końcówkę -szwili, oznaczającą “syn”, lecz z członem pochodzenia hebrajskiego, np. Moszaszwili czy Dawidaszwili (dosłownie: syn Mojżesza, syn Dawida). Gruzińscy chrześcijanie noszą nazwiska od przedmiotów, zjawisk bądź innych, raczej nieożywionych rzeczy. Nazwiska Żydów górskich są typowo azerbejdżańskie, tj. człon od imienia, końcówka -ov, aszkenazyjskich zaś charakterystyczne dla Żydów zamieszkujących obszar Europy Środkowo-Wschodniej.

Zakończenie

Podsumowując, długa historia obecności Żydów w Azerbejdżanie oraz jej odbiór przez większość muzułmańską świadczą o tolerancji Azerbejdżan wobec mniejszości religijnych oraz narodowych. Wpływa to na kształt obecnych stosunków dyplomatycznych Azerbejdżanu z Izraelem, które są unikatowe i pełne ważnych gestów z obu stron, czego przykładem może być wartość broni przekazanej Azerbejdżanowi przez Izrael – 60% zapasów broni azerbejdżańskiej armii pochodzi od Tel-Awiwu, a wartość sprzętu bojowego dostarczonego w latach 2006-2019 szacuje się na 825 milionów dolarów.

Źródło: https://www.israelhayom.com/2020/11/09/israel-azerbaijan-relations-likely-to-improve-following-abraham-accords/

Współpraca między państwami nie ogranicza się do dostaw uzbrojenia, potrzebnego Azerbejdżanowi głównie w związku z konfliktem o Górski Karabach. Odbywa się ona także na płaszczyźnie kulturowej, a naczelny rabin kraju ciepło wypowiada się o polityce religijnej i narodowościowej Ilhama Alijewa.

Źródło: https://thecjn.ca/podcasts/why-is-azerbaijan-suddenly-so-focused-on-promoting-its-jewish-community/

Przeszkodą w nawiązaniu bardziej zażyłej współpracy oraz hamulcem rozwoju stosunków dwustronnych jest azerbejdżański sąsiad z południa – Iran, który usiłuje odciągnąć Baku jak najdalej od Zachodu i Izraela uciekając się nawet do takich metod, jak planowanie ataków terrorystycznych w Azerbejdżanie. Z perspektywy Teheranu bliski sojusz dwóch wrogów oznacza zwiększenie zagrożenia w regionie, dlatego też irańskie siły zbrojne oraz wywiad próbują negatywnie wpłynąć na postrzeganie Azerbejdżanu przez Izrael.